Bogumił Termiński: Wpływ migracji międzynarodowych na bezpieczeństwo państw Unii Europejskiej

• migracje
• stosunki międzynarodowe
• uchodzcy
• _ue

Migracje międzynarodowe jako zagadnienie studiów nad bezpieczeństwem

Ruchy migracyjne dotykają wielu sfer bezpieczeństwa międzynarodowego, zarówno jego "twardych" jak również "miękkich" aspektów. Poza niekwestionowanym, pozytywnym, znaczeniem dla rozwoju współpracy międzynarodowej na świecie mogą także rodzić poważne i trudne do rozwiązania problemy. Stanowić one mogą zarówno pośrednie jak również bezpośrednie zagrożenie dla wielu aspektów bezpieczeństwa poszczególnych krajów, a nawet całych regionów. Migracje pracownicze ludności palestyńskiej stały się w ostatnich kilku latach przedmiotem ostrych tarć dyplomatycznych o międzyrządowym charakterze. Migracje ekonomiczne w Południowo-Wschodniej Azji (Samoa), Afryce (Komory), rejonie Maghrebu (emigranci z Mali, Senegalu czy Algierii) stanowią zagrożenie dla wielu dziedzin bezpieczeństwa państw w których osoby te pragną się osiedlić. Problem wielu państw Południowo-Wschodniej Azji (Australii, Nowej Zelandii, Indonezji) stanowią tak zwani boat people.

Niekontrolowane migracje powodowały nierzadko sytuacje zapalne mogące stanowić przyczynę wybuchu konfliktów zbrojnych o wewnętrznym czy międzynarodowym charakterze. Wiele istotnych współcześnie zagrożeń dla bezpieczeństwa międzynarodowego ma swe podstawy w kwestiach związanych z migracjami ekonomicznymi ludności.

Migranci stanowią często problem o charakterze zarówno ekonomicznym jak również społecznym.  Niekontrolowane przekraczanie granic przez migrantów ekonomicznych poza niewątpliwym zagrożeniem dla bezpieczeństwa państw przyjmujących może zatem stanowić niebezpieczeństwo także dla nich samych. Kwestia tak zwanych boat people staje się problemem ważnym także dla państw Unii Europejskiej. Co roku dziesiątki tysięcy obywateli państw postkolonialnych rejonu Maghrebu stara się przekroczyć granicę zewnętrzną Unii Europejskiej w celu polepszenia swych warunków socjalno-bytowych. Osoby te stanowić mogą rożnorodne zagrożenia dla bezpieczeństwa ekonomicznego i socjalnego państw Unii Europejskiej. Poza wieloma zaletami migracji pracowniczych daje się także zauważyć ich skutki uboczne. Nadrzędny cel międzynarodowych migracji pracowniczych w regionie Unii Europejskiej stanowi podniesienie globalnej konkurencyjności towarów i usług wytwarzanych w obrębie państw członkowskich. Proces ten ma zatem prowadzić do polepszenia warunków życia mieszkańców państw Unii Europejskiej.

Nie możemy jednakże zapominać o wielu negatywnych skutkach ubocznych tego procesu. Należy do nich między innymi wzrost skali transnarodowej przestępczości zorganizowanej. W niektórych krajach wspólnoty migranci stanowią bowiem znaczącą grupę osób trudniących się działalnością prawnie karalną w rodzaju przemytu narkotyków, handlu żywym towarem, prania brudnych pieniędzy i innymi przestępstwami o zasięgu międzynarodowym. Stanowią one znaczące zagrożenie dla bezpieczeństwa ekonomicznego i społecznego państw Unii Europejskiej. Często podnoszonym zagrożeniem dla bezpieczeństwa Unii Europejskiej związanym z ruchami migracyjnymi jest kwestia fundamentalizmu islamskiego oraz związanego z tym zagadnieniem terroryzmu międzynarodowego. Wydaje się jednak, iż w dobie internetu i satelitarnych technik łączności nie powinno się przeceniać implikacji ruchów migracyjnych z krajów islamskich na poszerzające się wśród ludności muzułmańskiej w Unii zjawisko fundamentalizmu islamskiego.

Ruchy migracyjne mają także wpływ na wiele innych aspektów bezpieczeństwa międzynarodowego, na przykład bezpieczeństwo ekologiczne. Od kilku lat w zachodniej literaturze przedmiotu stosowane bywa pojęcie migrantów środowiskowych (environmental migrants) czy uchodźców ekologicznych. Problemy tego rodzaju dotykają osób które nie mogą właściwie korzystać z bogactw obszaru swego pochodzenia (ziemi, zasobów wodnych, złóż) i są w wyniku tego zmuszene do podejmowania migracji do państw mogących zapewnić im godziwą egzystencję. Duży problem międzynarodowy stanowi także niekontrolowana właściwie skala migracji wewnętrznych na świecie oraz implikacje tego zjawiska dla bezpieczeństwa wewnętrznego i międzynarodowego. Wyeksplifikowanie powyższych kwestii miało na celu zobrazowanie jak ważnym obecnie problemem międzynarodowym stało się zjawisko migracji i jak wielkie są jego implikacje dla szeroko rozumianego bezpieczeństwa państw. Zagrożenia o największym wpływie na bezpieczeństwo państw Unii Europejskiej zostaną szczegółowo omówione w dalszej części niniejszej pracy.

W dobie potwierdzonej zapisami z Schengen swobody przepływu osób, towarów i usług "pamiętać" jednak należy, iż poza swymi granicami zewnętrznymi Europa posiada również sieć granic wewnętrznych. Swoboda tranzytu, przepływu cudzoziemców (obywateli państw z poza Unii Europejskiej) pozostaje do dnia dzisiejszego domeną krajowych uregulowań prawnych. W granicach Unii Europejskiej obserwujemy ostatnimi laty olbrzymią skalę wewnętrznych migracji ekonomicznych. Mają one z reguły charakter krótkokresowy (najczęściej kilkuletni) i nie wiążą się z trwałą (długoletnią) zmianą miejsca zamieszkania. Duże znaczenie mają także migracje sezonowe. Ruchy migracyjne i ich implikacje ekonomiczne dobrze odzwierciedlają tendencje obserwowane po 2004 roku wśród osób udających się w celach zarobkowych do państw tak zwanej "starej Unii". Migracje wewnętrzne w ramach Unii Europejskiej nie stanowią oczywiście zagrożenia o porównywalnym do migracji z poza panstw wspólnoty charakterze. W mojej prywatnej ocenie ten drugi rodzaj ruchów migracyjnych aktualnie również nie może stanowić znaczącego zagrożenia dla kluczowych aspektów bezpieczeństwa (w tym bezpieczeństwa ekonomicznego państw). Nie oznacza to jednak, iż kwestia ta nie odgrywa ważnej roli dla wielu aspektów bezpieczeństwa Unii Europejskiej. Oddziaływać to może zarówno na jej stosunki zewnętrzne jak również polityki (np wobec uchodźców, azylantów, pracowników migrujących) prowadzone w ramach poszczegónych państw członkowskich.

Polska jako kraj tranzytowy, stanowiący granicę zewnętrzną Unii Europejskiej jest szczególnie narażony na negatywne strony migracji międzynarodowych. Przez Polskę biegną bowiem główne szlaki nielegalnego przerzutu uchodźców z Czeczenii. Nasz kraj stał się również kanałem przerzutu "żywego towarów" a także wszelkiego rodzaju narkotyków z obszaru poradzieckich republik Azji Centralnej. W tym kontekście warto zatem zwrócić szczególną uwagę na region Unii Europejskiej jako miejsce docelowe podejmowania migracji ekonomicznych. Warto także zastanowić się nad migracjami wewnętrznymi w obrębie wspólnoty i ich implikacjami dla sfery bezpieczeństwa.

Wpływ migracji na bezpieczeństwo obszaru Unii Europejskiej

Współczesne ruchy migracyjne mają charakter zarówno globalny jak również regionalny. Stają się one aktualnie jedną z kwestii stosunków międzynarodowych charakterystyczną dla coraz większej grupy państw. Migracje ludności cechują się dużym zróżnicowaniem regionalnym a także znaczącą dynamiką zmienności w krótkim okresie czasu. Aktualne trendy obserwowane we współczesnych migracjach ekonomicznych w coraz mniejszym stopniu odzwierciedlają tendencje występujące jeszcze przed kilkudziesięciu czy kilkunastu laty.

Od ponad trzydziestu lat stale wzrasta liczba osób podejmujących migracje. Według szacunków instytucji międzynarodowych ponad trzy procent ludności świata zamieszkuje poza krajem swego urodzenia. Największa dynamika ruchów migracyjnych cechuje obecnie regiony Południowo- Wschodniej Azji, Północnej Afryki oraz Bliskiego Wschodu.

Migracje ludności nabierają szczególnego charakteru na obszarze Unii Europejskiej. Można stwierdzić, iż odbywają się one przynajmniej w ramach trzech podstawowych płaszczyzn. W ramach granic poszczególnych państw mamy do czynienia z migracjami o charakterze wewnętrznym. Ich dynamika nie jest równie wysoka (i nie ma istotnego charakteru gospodarczego) dla wszystkich członków Unii Europejskiej. Do krajów w których migracje wewnętrzne ludności mają spore znaczenie społeczno-ekonomiczne zaliczyć możemy Francję, Włochy, Szwecję a także w ograniczonym zakresie państwa Beneluxu.

Drugim podstawowym wymiarem dotyczącym ruchów migracyjnych w Europie są przemieszczenia ludności w obrębie granic Unii Europejskiej (wspólnego rynku, Strefy Schengen). Wynikają one z postanowień poczynionych w toku zapoczątkowanego w latach pięćdziesiątych XX wieku procesu integracji Europejskiej. Zapisy dotyczące swobodnego przepływu osób, towarów, usług oraz kapitału (tak zwane cztery podstawowe wolności) stanowią dzisiaj jedne z zasadniczych postanowień na których opiera się Unia Europejska jako wspólnota gospodarcza. Zawarty 14 czerwca 1985 roku układ z Schengen poza zniesieniem kontroli osób przekraczających granicę między państwami członkowskimi miał również ważne znaczenie w zakresie bezpieczeństwa, polityki azylowej czy współpracy przygranicznej. Postanowienia układu zostały otwarte dla wszystkich państw będących członkami Unii Europejskiej a także krajów ściśle z nią współpracujących. Główne zapisy układu stanowią o swobodzie przepływu osób w obrębie strefy Schengen niezależnie od tego czy są one obywatelami Unii czy osobowami bedącymi mieszkańcami krajów z poza wspólnoty. Stronami układu z Schengen są aktualnie 22 państwa UE a także kraje wchodzące w skład Związku Paszportowego Krajów Nordyckich oraz Liechtenstein funkcjonujący w układzie na podstawie umowy o stowarzyszeniu. Można zatem stwierdzić, iż znoszenie barier w przepływie osób, towarów i usług stanowi obecnie znaczący wyznacznik postępującej integracji społecznej i gospodarczej kontynentu.

W związku z postępujacą integracją ekonomiczną i społeczną kontynentu nie jesteśmy aktualnie w stanie określić rozmiaru podejmowanych w ramach strefy Schengen migracji ekonomicznych. Trudno również o precyzyjne zdefiniowanie tego zjawiska w sytuacji gdy ruch odbywa się w systemie bezwizowym, jedynie za okazaniem dowodu osobistego (który to dokument i tak z reguly nie jest kontrolowany). Można przyjąć, iż migrację wewnętrzną w obszarze Unii Europejskiej stanowi pobyt obywatela kraju UE w drugim państwie wspólnoty dłuższy niż 90 dni. Jednakże i tego rodzaju klasyfikacje poddać można w wątpliwość z uwagi na niezwykłą mobilność obywateli Unii Europejskiej w obrębie strefy Schengen. Istnienie układu o swobodzie przepływu osób nie oznacza jednakże, iż ruchy ludnościowe wewnątrz Unii Europejskiej nie stanowią zagrożenia dla bezpieczeństwa jej państw członkowskich. Fakt ograniczonej możliwości kontroli osób przekraczających granicę skutkować może większą skalą przemytu ( i innych form przestępczości o charakterze transnarodowym). Swoistym środkiem zaradczym ma być w tym kontekście wprowadzanie mobilnych jednostek celnych a także przeciwdziałającej zagrożeniom bezpieczeństwa współpracy policyjnej (EUROPOL, INTERPOL). Trudno jednak ocenić w jak dużym stopniu jednostki te spełniają swoje zadania w kontekście kontroli obrotu osobowego i towarowego w Unii Europejskiej.

Kwestią istotną dla zagadnień bezpieczeństwa w kontekście swobody ruchu osobowego w granicach Unii Europejskiej jest również zjawisko braku szerokiej kontroli nad możliwością wystąpienia licznych chorób o charakterze zakaźnym i epidemicznym. Wydaje się jednak, iż ruch osobowy w granicach Unii Europejskiej nie może stanowić obecnie istotnego zagrożenia dla bezpieczeństwa państw członkowskich wspólnoty. Współpraca organów celnych, jednostek policyjnych, komórek wywiadowczych w powiązaniu z odpowiednimi aktami legislacyjnymi przyjmowanymi na poziomie wspólnotowym bez wątpienia w bardzo dobry sposób zabezpiecza ten aspekt stosunków międzynarodowych państw Unii Europejskiej. Bardzo istotne znaczenie ma w tym kontekście odpowiednia kontrola granic zewnętrznych Unii Europejskiej. Rola Polski wydaje się być w tym miejscu trudna do przecenienia. Jako kraj tranzytowy z Rosji i byłych republik Związku Radzieckiego do Europy narażeni jesteśmy na "tranzyt" i przenikanie różnego rodzaju zagrożeń na obszar Unii Europejskiej.

Występującymi na obszarze Unii Europejskiej ruchami migracjnych o największych implikacjach dla dziedziny bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego są migracje zewnętrzne na jej obszar. W latach szęśćdziesiątych ubiegłego stulecia rozpoczął się trwający do dnia dzisiejszego proces emigracji mieszkańców państw postkolonialnych (zwłaszcza Afryki i Południowo-Wschodniej Azji) do byłych metropolii na terytorium integrującej się Europy. Jedynie proces dekolonizacji posiadłości francuskich spowodował (wraz z jej departamentem zamorskim – Algierią) ruchy migracyjne prawie 10 milionów osób. W następnym dziesięcioleciu znaczącemu wzrostowi ilościowemu ulegały ruchy migracyjne z regionu Południowo-Wchodniej Azji na obszar Europy. Wiązały się one z występującymi także współcześnie w licznych państwach regionu problemami demograficznymi oraz przeludnieniem.

Zakończenie zimnej wojny i demontaż systemu dwubiegunowego wywołał swoiste "uwolnienie" koncesjonowanych dotąd przez okoliczności polityczne w wielu regionach świata ruchów migracyjnych. Od kilkunastu lat mamy zatem do czynienia ze stale wzrastającą dynamiką migracji ludności na obszar Unii Europejskiej. Zauważyć należy, iż państwem mającym do tej pory największy problem z migracjami tego rodzaju była Francja. Z racji swego położenia geograficznego oraz kolonialnej przeszłości jest ona narażona na znaczne trudności z kontrolą przenikania osób z rejonu państw Maghrebu na jej terytorium. Zauważyć należy, iż pomimo rozbudowanej (przynajmniej do niedawna) pomocy socjalnej udzielanej przez Francję tego rodzaju migrantom zagadnienie to staje się w tym kraju istotnym problemem społecznym. Sukces polityków pokroju Jeana-Marie Le Pena potwierdza to w całej rozciągłości. Już w chwili obecnej liczba osób pochodzących z byłych kolonii bądź z Algierii sięga we Francji ponad pięciu milionów osób i stale wzrasta.

Wzrost przestępczości zorganizowanej, kryzysów społecznych w Europie Zachodniej to w dużym stopniu rezultat napięć wywołanych niekontrolowanymi migracjami ludności z poza krajów Unii Europejskiej. Także w ramach samej wspólnoty znaleźć możemy mniejszości narodowe czy etniczne stanowiące problem o charakterze krajowym czy nawet regionalnym. Zaliczyć do nich można między innymi spoleczność Romską czy w mniejszym stopniu mniejszość Kurdyjską. Spory dotyczące mniejszości i ich migracji (na przykład rozprzestrzeniania się Romów w Europie) antagonizują nierzadko przedstawicieli władz krajowych w trakcie podejmowanych dyskusji o charakterze międzyrządowym. Także problem uchodźców stanowi stale rosnącą na znaczeniu kwestię o charakterze międzynarodowym. Coraz bardziej zmienia się dynamika migracji międzynarodowych jak również wpływu tego zjawiska na zagadnienia bezpieczeństwa. Dzieje się tak dlatego że zarówno tradycyjne rozumienie migracji jak również bezpieczeństwa (odwołując się na przykład do konstruktywistów czy przedstawicieli szkoły kopenhaskiej) podlegały w ostatnich latach znaczącej redefinicji. Według słów Ryszarda Cholewińskiego międzynarodowe migracje pracownicze, także na obszarze Europy, stały się aktualnie znacząco bardziej "wielowymiarowe i nieprzewidywalne".

Wydaje się, iż nie jesteśmy obecnie w stanie oddać całej złożoności i wieloaspektowości procesu współczesnych migracji międzynarodowych w skali Europy oraz jego implikacji dla bezpieczeństwa międzynarodowego. Dzieje się tak zarówno z uwagi na znaczące zróżnicowanie regionalne tego procesu w skali kontynentu, jak również daleko posuniętą dynamikę jego zmienności. Wiązać je aktualnie można między innymi z twierdzeniami badaczy w rodzaju Samuela Huntingtona, Benjamina Barbera, Georga Ritzera czy Thomasa L. Friedmana. Według ich twierdzeń masowe migracje ludności w wymiarze północ- południe stanowią znaczącą przyczynę dokonujących się we współczesnym świecie zmian ideologicznych i kulturowych.

Migracje międzynarodowe stają się w skali regionalnej (zwłaszcza Europy i Ameryki Północnej) znaczącym zagadnieniem mogącym stanowić pole do dyskusji w kwestiach bezpieczeństwa. Warto zastanowić się zatem jak państwa naszego kontynentu starają się maksymalizować swoje bezpieczeństwo w związku ze wzrastającą dynamiką tego zjawiska. Na płaszczyźnie krajowej podejmują one działania mające na celu głównie znaczące zwiększenie swego bezpieczeństwa. Odzwierciedleniem podejścia poszczególnych państw kontynentu do problemu migracji są zapisane w ich prawodawstwie krajowym wytyczne dotyczące polityki migracyjnej i azylowej. W skali poszczególnych państw normy te znacząco odbiegają od siebie. W opozycji do liberalnych zasad przyjmowania migrantów ekonomicznych stoją sztywne i dogmatyczne polityki migracyjno-azylowe niektórych państw (na przykład Szwajcarii). Wydaje się, iż optymalnym w skali Europy modelem byłoby dążenie do możliwie liberalnych zasad przekraczania granic przy jednoczesnym zwiększaniu bezpieczeństwa państw za pomocą podejmowania adekwatnych środków (policyjnych, wywiadowczych, itp.).

Na płaszczyźnie prawa wspólnotowego podejmowane są środki mające chronić wspólny rynek przed niekontrolowanymi migracjami, przemytem towarów i transnarodową przestępczością zorganizowaną. Jedną z ważniejszych inicjatyw mających za zadanie chronienie bezpieczeństwa w ramach Unii Europejskiej było powołanie Europejskiej Agencji Zarządzania Współpracą Operacyjną na Zewnętrznych Granicach Państw Członkowskich (FRONTEX). Pewne kroki zmierzające do maksymalizacji bezpieczeństwa czynione są także w ramach inicjatyw dotyczących prawa wspólnotowego (tzw. Acquis Schengen). Największe możliwości w tym względzie leżą jednak w prawodawstwie państw członkowskich (polityki migracyjne i azylowe poszczegolnych państw podlegają uwspólnotowieniu jedynie w ograniczonym zakresie).

Aktywność w dziedzinie maksymalizacji bezpieczeństwa podejmowana jest także na płaszczyźnie międzynarodowej poprzez kodyfikację przysługujących migrantom praw. Najważniejszymi organizacjami uniwersalnymi podejmującymi aktywność w dziedzinie kodyfikacji przysługujących pracownikom migrującym praw są Międzynarodowa Organizacja Pracy oraz Organizacja Narodów Zjednoczonych. Znajduje to wyraz w przyjętych w ramach wymienionych organizacji wiążących instrumentach międzynarodowej ochrony migrantów. Omawiana kwestia podejmowana jest również w działalności innych instytucji systemu Organizacji Narodów Zjednoczonych. Zaliczyć można do nich na przykład Organizację Narodów Zjednoczonych do Spraw Nauki, Oświaty i Kultury ( UNESCO), Fundusz Narodów Zjednoczonych Pomocy Dzieciom (UNICEF) oraz Fundusz Narodów Zjednoczonych na Rzecz Kobiet (UNIFEM). Aktywność w dziedzinie różnych form wsparcia i pomocy wobec pracowników migrujących stanowi również przedmiot działalności utworzonej w 1951 roku Międzynarodowej Organizacji do Spraw Migracji (IOM). W 2003 roku doszło do wejścia w życie przyjętej w 1990 roku Międzynarodowej Konwencji dotyczącej ochrony praw wszystkich pracowników migrujących oraz członków ich rodzin. W tym samym roku przyjęto także specjalny protokół przeciwko przemytowi migrantów drogą lądową, morską i powietrzną. Uzupełnia on Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej. Wszystkie te dokumenty poza ochroną praw migrantów mają w rezultacie przyczynić się także do maksymalizacji bezpieczeństwa państwa na terytorium którego osoby te przebywają.

Nawet najszersze i najbardziej postępowe regulacje w dziedzinie prawa międzynarodowego nie rozwiążą jednak problemów jakie niesie za sobą znaczący wzrost dynamiki współczesnych migracji międzynarodowych. Dzieje się tak z kilku powodów. Po pierwsze migracje na kontynent europejski są procesem którego nie będzie dało się zatrzymać. Ludzie migrują do Europy z rozmaitych powodów, bynajmniej nie tylko ekonomicznych lecz także społecznych, kulturowych, jako uchodźcy, azylanci, studenci i z wielu innych przyczyn. Według długookresowych analiz korzyści ponoszone z tytułu międzynarodowych migracji ludności zdecydowanie przewyższają ich skutki uboczne. Zwiększenie przeciętnej długości życia powoduje bowiem starzenie się społeczeństwa przy ujemnym przyroście demograficznym w praktycznie każdym kraju Europy. Pracownicy migrujący z krajów nie należących do wspólnoty są nam zatem bardzo potrzebni.

Wpływ migracji na bezpieczeństwo Unii Europejskiej może być różnorodny. Migranci stanowią jedną z grup z której mogą rekrutować się członkowie transnarodowych organizacji przestępczych. W wielu krajach społeczności emigrantów kojarzone są z czerpaniem zysków z prostytucji, handlu narkotykami czy wzrostu tendencji radykalnych (fundamentalistycznych, ruchów terrorystycznych). Nie można jednak twierdzić, iż minusy migracji zewnętrznej do Europy nie są kompensowane przez jej pozytywne strony. Paradoksalnie większość migrantów poprzez wydajną i solidną pracę przyczynia się do maksymalizacji bezpieczeństwa ekonomicznego państw swojego zatrudnienia a co za tym idzie całego kontynentu. Poprzez transfer pieniędzy za granicę w bezpośredni sposób zwiększają także bezpieczeństwo ekonomiczne krajów swojego pochodzednia.

Ciekawy wydawać się będzie wpływ obserwowanego od niedawna kryzysu ekonomicznego na kwestie migracji pracowników z krajów nie należących do Unii Europejskiej na teren państw wspólnoty. Czy w obliczu masowej utraty miejsc pracy przez obywateli państw Unii Europejskiej znajdzie się jeszcze miejsce dla pracowników migrujących z poza jej obszaru. Trwające od wielu wieków migracje miedzynarodowe wydają się procesem nie do zatrzymania. Tendencje globalizacyjne jedynie przyśpieszają to zjawisko. Dlatego zatem bardzo istotna jest dokładna analiza jaki pociąga za sobą wpływ wzrostu dynamiki migracji międzynarodowych na różne sektory bezpieczeństwa wewnętrznego i międzynarodowego. Nie chodzi w tym miejscu bowiem jedynie o tradycyjnie rozumiane bezpieczeństwo polityczne czy militarne lecz również o nowe "gałęzie" security studies w rodzaju bezpieczeństwa ekonomicznego, ekologicznego czy nawet kulturowego. Wydaje się, iż jedynie przyszłość jest w stanie zweryfikować rachunek zysków i strat jakie pociągają za sobą migracje międzynarodowe dla różnych dziedzin bezpieczeństwa państw.

Bibliografia:

Bajpai K.P., Mallavarapu S. International Relations in India: Bringing Theory Back Home, Orient Blackswan, New York, 2005.

Boeles Pieter, Fair immigration proceedings in Europe, Martinus Nijhoff Publishers, Hague, 1997.

Dannreuther R., International Security: The Contemporary Agenda, Polity, London, 2007.

Dave Dalton, Environmental Migrants, Heinemann, London 2006.

Jordan-Bychkov T.G., Bychkova Jordan B., The European Culture Area: A Systematic Geography, Rowman & Littlefield, London 2002.

Lahav Geila, Immigration and Politics in the New Europe: Reinventing Borders, Cambridge University Press, Cambridge 2004.

Massey Douglas S., Taylor Edward J., International Migration. Prospects and Policies in a Global

Market, Oxford University Press, Oxford, 2004.

Miles Robert, Thränhardt Dietrich, Migration and European Integration: The Dynamics of Inclusion and Exclusion, New Jersey, 1995 .

Moses Jonathon Wayne, International Migration: Globalization's Last Frontier, Zed Books, New York, 2006.

Nyberg Sørensen Ninna, Fog Karen Olwig, Work and Migration Life and Livelihoods in a

Globalizing World, Routledge, New York- Milton Park, 2002.

Uchodźcy z Czeczenii w Polsce, Przystanekczy nowy raj utracony??, http://www.csm.org.pl

Układ z Schengen. Dzieje polityki europejskiej, http://www.newtrader.pl/uniaeuropejska_6,56.php