Tożsamość narodowa Ukraińców

• tożsamość narodowa
• ukraina
• _wschod24

W ukraińskiej historiografii dominujący paradygmat zakłada istnienie „narodu” jako wspólnoty etnicznej mającej wspólne pochodzenie, język oraz kulturę. W przeciwieństwie do angielskiego nation będącego synonimem państwa, ukraińskie rozumienie „narodu” nie ogranicza się jedynie do pojęcia suwerennego bytu politycznego. Przyczyn takiej interpretacji tego terminu należy doszukiwać się przede wszystkim w polityczno-etnicznej specyfice tego regionu. Jeszcze przed I wojną światową w Europie zachodniej dominowały państwa narodowe. Inaczej sytuacja przedstawiała się w Europie środkowo-wschodniej, gdzie panowały wielonarodowościowe mocarstwa. Jedynym czynnikiem konstytuującym w owym czasie ukraiński naród było kryterium względnie jednolitej tożsamości językowo-kulturowej. Na przełomie XIX i XX wieku podzielone i rozbite  pomiędzy Imperium Rosyjskie a Monarchię Austro-Węgierską społeczeństwo ukraińskie rozpoczęło trudny i powolny proces emancypacji narodowej. Dwukierunkowość tego procesu mająca swe głębokie historyczne korzenie sięgające jeszcze czasów kozaczyzny, ma swoje bezpośrednie odzwierciedlenie w dzisiejszych politycznych sporach związanych z nową wizją niepodległej Ukrainy.

Pierwsi XVIII i XIX wieczni teoretycy nacjonalizmu zakładali niezmienność i wieczność narodów jako wspólnot pochodzenia, religii, języka i obyczajów. Twierdzili ,, ze ludzkość dzieli się w naturalny sposób na społeczności etniczne, które w toku dalszej ewolucji przekształcają się w naród”. Ich zdaniem zewnętrznym wyrazem dojrzałej świadomości narodowej jest powstanie suwerennego państwa narodowego, stanowiącego nadrzędny cel polityczny, o który warto walczyć zbrojnie. Obecnie odchodzi się od pojmowania narodów jako stricte ograniczonych całości o wyróżniających je cechach obiektywnych. Mniej więcej od połowy lat pięćdziesiątych XX wieku zauważa się dominację paradygmatu modernistycznego, wiążącego powstanie nowoczesnych narodów z uprzemysłowieniem oraz rozwojem drukarstwa. U schyłku XX wieku dużą popularność zyskała koncepcja „wspólnot wyobrażonych” opartych na „wynalezionych tradycjach” Benedicta Andersona. Niezależnie jednak od różnego rozumienia pojęcia tożsamości narodowej, współcześnie za czynnik konstytuujący naród uznaje się wspólne terytorium, religię, język i obyczaje. Finalny etap procesu narodotwórczego stanowi mobilizacja narodowa inspirowana politycznie i kulturowo przez intelektualistów, która zmienia ludność w nowoczesny naród.

Proces tworzenia współczesnej Ukrainy należy rozpatrywać w szerokim kontekście międzynarodowym uwzględniającym przede wszystkim wpływ czynnika rosyjsko-polskiego. Kształtowanie się narodu ukraińskiego jest przykładem dialektycznego procesu rozpadu i budowy, w wyniku którego z wielkiej przestrzeni wielokulturowej rywalizacji powstał nowy suwereny naród. W wyniku upadku ZSRR w 1991 roku Ukraina uzyskała niepodległość. Powstanie nowych politycznych struktur państwowych przyczyniło się do wzrostu samoświadomości narodowej na obszarze postradzieckim. Okres sowiecki odegrał istotną rolę w procesie budowy państwa i narodu ukraińskiego. Rozpoczęty na nowo proces emancypacji narodowej w ramach suwerennego państwa stworzył nowe warunki dla rozwoju ukraińskiej nacji. Wielowiekowa zależność od Rosji i Polski odzwierciedla specyfikę ukraińskiej tożsamości narodowej. Zdaniem Mykoły Riabczuka źródeł dzisiejszych konfliktów wewnętrznych na Ukrainie należy doszukiwać się w mozaikowej tożsamości kulturowej Ukraińców uwarunkowanej przede wszystkim czynnikami historycznymi. Jarosław Hrycak, wybitny ukraiński historyk, w jednym ze swoich polemicznych esejów Dwadzieścia dwie Ukrainy postuluje by kategorie kulturowo-etniczne powszechnie występujące w dzisiejszym ukraińskim dyskursie tożsamościowym zastąpić pojęciem narodu politycznego. W odróżnieniu od Riabczuka, Hrycak pisząc o historycznych podziałach na Ukrainie wskazuje na ich długie trwanie, nieostrość, rozmycie i złożoność. Podkreśla ponadto, iż obiektywnie występujące różnice pomiędzy wschodem a zachodem kraju nie są ani tak poważne, ani tak nietypowe dla nowoczesnych krajów europejskich jak sądzi Riabczuk. Powołuje się przy tym na inne przypadki wskazując na Słowację, Polskę czy Węgry. Hrycak, jak sam twierdzi, dostrzega podziały kulturowo-tożsamościowe na Ukrainie, nie zgadza się jednak z dwubiegunową teorią podziału Riabczuka, w której dwa przeciwległe ośrodki nacechowany pozytywnie - zachodni Lwów oraz opozycyjny, negatywny-wschodni Donieck stanowią podstawę tożsamościowego konfliktu. Dzisiejsza niepodległa Ukraina nie posiada jednej, wspólnej wszystkim obywatelom narodowo-kulturowej tożsamości. Praktycznym odzwierciedleniem ukraińskiej wielokulturowości jest równoległe współwystępowanie języków ukraińskiego i rosyjskiego na całym obszarze dzisiejszej Ukrainy. Pomimo niewątpliwych różnic, dyskusyjne w tym kontekście wydają się próby sztucznego podzielenia Ukrainy na część wschodnią, prorosyjską i zachodnią ukraińską, proeuropejską. Trudno zresztą wyznaczyć przebieg wewnątrz ukraińskiej „granicy tożsamościowej”, bowiem tak jednoznacznie zarysowującej się linii podziału nie ma. Istnieje za to szereg rosyjskojęzycznych miast i ukraińskojęzycznych wsi, zalążków społeczeństwa obywatelskiego w wielkich metropoliach i całkowity ich brak na prowincji. W tym właśnie tkwi sedno ukraińskiej specyfiki polityczno-kulturowej, w mozaikowości i nakładaniu się różnych wzorów, sowieckości i europejskości jednocześnie. Suwerenny naród ukraiński jest pewnym obiektywnym faktem, z którym nie sposób polemizować. Sprawą dyskusyjną pozostaje natomiast kwestia jego jednolitej tożsamości polityczno-kulturowej, która dla znacznej części obywateli pozostaje w dalszym ciągu „niewyobrażona” i nieuświadomiona społecznie.

Ukraina ma poważny problem ze znalezieniem wspólnych wszystkim jej obywatelom historycznych przesłanek, względnej jedności narodowej. Ukraińcy, jako naród nie istnieją od zawsze; zaczęli się nim stawać na jakimś etapie swych dziejów, jednak w ich wypadku proces ten ma stosunkowo świeżą metrykę i wciąż jeszcze trwa. Zdaniem Marka von Hagena „właśnie owa płynność granic, wzajemna przenikalność kultur i uwarunkowana historycznie wieloetniczność zbiorowości społecznej, czynią historię Ukrainy bardzo współczesnym polem badań naukowych. Nie można zatem wykluczyć, że Ukraina wyda z siebie naród „postmodernistyczny” wraz z całym dobrodziejstwem jego inwentarza – polifonią tożsamości, mitów i symboliki narodowej, obcy ciągotom do Gleichschaltungu, właściwym nacjonalizmom dziewiętnastowiecznym”, uważa wybitny "ukrainista" Andrew Wilson. Konflikt tożsamościowy na Ukrainie jest konsekwencją równoległego współwystępowania wielu „ukraińskich identyczności”, które wzajemnie się na siebie nakładają, stanowiąc często źródło regionalnych separatyzmów i antagonizmów kulturowo-językowych.