Joanna Tokarska-Bakir: Okrzyki pogromowe

Postawy pojedynczych ludzi wobec Zagłady są przedmiotem coraz bardziej ożywionej debaty społecznej oraz badań naukowców. Opowieści o absolutnej demoralizacji niektórych wiosek położonych w pobliżu obozów koncentracyjnych pojawiają się już od czasów wojny, ale dotychczas nie budziły żadnych emocji – mówił w jednym z wywiadów dla Tygodnika Powszechnego Dariusz Libionka, historyk Holocaustu. Obecnie przygląda się im Joanna Tokarska-Bakir próbując na konkretnych przykładach pokazać sposób zachowania części społeczeństwa polskiego w obliczu Zagłady. Okrzyki pogromowe są relacją z kilkuletnich badań prowadzonych m.in. na kielecczyźnie w odniesieniu do relacji chrześcijańsko-żydowskich w kontekście polskim w trakcie II wojny światowej. Książka daje nam również wiedzę, co do tła na jakim odgrywały się poszczególne dramaty opisane przez autorkę. Tokarska-Bakir skupia się w prezentowanych badaniach na polskiej wsi, która pod względem świadomości moralnej „stanowiła poniekąd <<dół dołów>> tego społeczeństwa, zaniedbany, żyjący własnymi normami i nikomu do końca niepodporządkowany”. Wskazuje również na postawę ówczesnego Kościoła, który mając największe poparcie na wsi, „nie był w stanie wiele zmienić (w podejściu mieszkańców prowincji do Żydów) skoro antysemityzm stanowił znaczną część jego nauczania”.

Jednocześnie książka wpisuje się w nurt badania okresu wojennego, który na szeroką skalę zapoczątkowany był przez Jana Tomasza Grossa książką Sąsiedzi. Wywołana wówczas dyskusja pozwoliła na demitologizację niektórych fragmentów polskiej historii. Dobrze byłoby kontynuować te badania, co robi Centrum Badań nad Zagładą Żydów, oraz publikować je w możliwie przystępny sposób dla szerokiego grona czytelników. Ostatnio na polskim rynku wydawniczym ukazało się kilka książek traktujących o Zagładzie w jej różnym kontekście. Tokarska-Bakir skupiając się na społeczeństwie wiejskim wybranego fragmentu południowej Polski uzupełnia naszą wiedzę o zbrodniczych mechanizmach II wojny światowej w skali mikro.

Język książki jest momentami bardzo trudny, nie tylko z powodu jej naukowego charakteru lecz również z powodu dużej ilości tekstów źródłowych przytaczanych przez autorkę. Dają one możliwość zetknięcia się z oryginalnymi materiałami z badanego okresu i pozwalają lepiej zrozumieć społeczne nastroje oraz spojrzenie części polskiej prasy. Cenne są również przedstawione w książce materiały z procesów, które oddają język jakim posługiwali się mieszkańcy regionu kielecko-sandomierskiego.

Joanna Tokarska-Bakir, Okrzyki pogromowe, Czarne 2012, ss. 397.