Piotr Furmaniak: Polacy na Ukrainie- sytuacja polskiej mniejszości

• mniejszość narodowa
• polonia
• polska
• ukraina
• _wschod24

Ukraina jest jednym z tych państw WNP, w których istnieje dość liczna i dobrze zorganizowana mniejszość polska. Jest to oczywiste biorąc pod uwagę fakt sąsiedztwa z Polską, wspólną historię i wieki egzystencji obu tych narodów w ramach jednego państwa. Według różnych danych na terytorium Ukrainy zamieszkuje od 149,7 tys.(na podstawie spisu powszechnego z 2001 roku, zdaniem ekspertów i organizacji zajmujących się statystykami i procesami demograficznymi są to dane mocno zaniżone) do 2 mln. Głównymi ośrodkami  Polonii na Ukrainie są: Lwów, obwód żytomierski i chmielnicki. Mniejsze skupiska ludności polskiej znajdują się m. in. w Kijowie, Charkowie, Odessie i na Krymie. W niniejszej pracy postaram się przedstawić działalność organizacji polonijnych oraz wszelkie przejawy polskiej kultury u naszego wschodniego sąsiada.

Tło historyczne

Na terenach dzisiejszej Ukrainy od wieków żyła mniejszość polska, odgrywająca dość znaczącą rolę w relacjach między tymi dwoma narodami. Wedle źródeł historycznych, takich jak „Powieść doroczna” (w innym tłumaczeniu „Powieść lat minionych”) najbardziej znamienitego ruskiego kronikarza, Nestora, tereny dawnego księstwa Halicko – Włodzimierskiego były w początkach średniowiecza zamieszkane przez ludy zachodniosłowiańskie (lackie, jak pisał Nestor).

Rutenizacja tych terenów nastąpiła dopiero w wiekach XI-XIII. Obecność dość licznej Polonii w państwie nad Dnieprem wynika w sposób oczywisty ze wspólnej historii i kilkusetletniej egzystencji narodów polskiego i ukraińskiego w ramach tworu państwowego jakim była Rzeczpospolita Obojga Narodów. Rozwój kultury polskiej na terenach Ukrainy był dość silnie hamowany przez władze carskie w okresie zaborów. Proces ten przybrał szczególnie na sile po upadku powstań listopadowego i, parę lat później, styczniowego. W latach po zakończeniu I wojny światowej, gdy trwał konflikt polsko – bolszewicki, mniejszość polska odegrała dość ważna rolę w kształtowaniu nowopowstającego państwa ukraińskiego – Ukraińskiej Republiki Ludowej.

Żeby wymienić chociażby kilku z nich – Mieczysław Mickiewicz, Stanisław Stempowski i Henryk Józefski, którzy byli członkami rządu URL. Ponadto prawa polskiej mniejszości zostały zagwarantowane na podstawie umowy sojuszniczej z 21 kwietnia 1920 roku. Po zakończeniu wojny i podpisaniu traktatu ryskiego, na mocy którego państwo ukraińskie zostało podzielone między II Rzeczpospolitą, a Rosję Radziecką i de facto przestało istnieć. Pomimo zawirowań politycznych skład etniczny Ukrainy pozostał w większości nie zmieniony, też jeżeli chodzi o mniejszość polską na tych terenach(jeżeli pominiemy migracje Polaków na tereny II RP z terenów ówczesnej USRR, które wg spisu ludności z 1921r. stanowią ok. 440 tys. ludzi). Ciekawym zjawiskiem, było utworzenie Polskiego Rejonu Narodowego im. Juliana Marchlewskiego, tzw. „Marchlewszczyzny”.

Celem utworzenia tego podmiotu administracyjnego było stworzenie zalążka przyszłych elit komunistycznych, które po eksporcie idei rewolucji do Polski miały odegrać rolę przedniej straży w drodze ku budowie socjalistycznego raju nad Wisłą. Twór ten istniał 10 lat (1925-1935), a po jego likwidacji nasiliły się działania antypolskie na terenach ukraińskich wliczając w to deportacje i eksterminację polskiego pierwiastka narodowego. W dzisiejszych czasach na Ukrainie działa wiele organizacji których celem jest podtrzymywanie i krzewienie polskiej kultury, a Polonia rozwija się w tym kraju dość prężnie.

Organizacje polonijne

Jedną z czołowych organizacji polonijnych jest Federacja Organizacji Polskich na Ukrainie.
Zrzesza ona i wspomaga inne organizacje Polaków na Ukrainie. FOPnU powstała w 1992 roku w Kijowie i od tamtej pory funkcję jej prezesa pełni nieprzerwanie Emilia Chmielowa. Federacja realizuje swoje cele przy ścisłej współpracy z takimi organizacjami jak: Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”, Fundacją „Pomoc Polakom na Wschodzie”, Fundacją „Edukacja dla Demokracji”, Stowarzyszeniem „Lekarze Nadziei” oraz licznymi Organizacjami pozarządowymi na Ukrainie. W ramach swojej działalności FOPnU organizuje zjazdy, konferencje naukowe, spotkania młodzieżowe, seminaria, kursy, festyny regionalne, warsztaty szkoleniowe i artystyczne, festiwale i konkursy, imprezy sportowe, które sprzyjają rozbudzaniu aktywności społecznej Polaków mieszkających na Ukrainie. Niewątpliwą zasługą Federacji jest stworzenie w 1996 r. Zjednoczenia Nauczycielstwa Polskiego na Ukrainie, dzięki działalności którego, rozproszone dotychczas na terenie całej Ukrainy polskie placówki oświatowe zostały zintegrowane w jednej organizacji.

Należy podkreślić, że powstające obecnie Centrum Metodyczne Nauczania Języka i Kultury Polskiej w Drohobyczu zawdzięcza swoje istnienie staraniom ZNPnU, których wynikiem jest uzyskanie wstępnej zgody Ministerstwa Oświaty i Nauki Ukrainy, na rejestracje w strukturach ministerstwa. Federacja Organizacji Polskich na Ukrainie zajmuje się działalnością w różnych polach – od organizacji akcji pomocy powodzianom poprzez zapoczątkowanie serii festiwali promujących kulturę polską, po pomoc w wydawaniu książek polskich autorów mieszkających na Ukrainie (np. „Historia wsi Strzałkowice” Marka Gierczaka) oraz organizację naukowych programów współpracy(program studencki polsko–żydowsko–ukraiński „Arka”). W uznaniu nieocenionego wkładu w rozwój Polonii na Ukrainie, FOPnU zostało odznaczone wieloma nagrodami m.in. srebrnym „POLONUSEM” i odznaką „Zasłużony dla kultury polskiej”. Należy wspomnieć, że Federacja otrzymuje wsparcie finansowe od Senatu RP realizowane przez Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”, Fundację „Pomoc Polakom na Wschodzie” i wiele innych.

Kolejną organizacją polonijną o zasięgu ogólnoukraińskim (chociaż działa głównie we wschodniej części kraju) jest Związek Polaków na Ukrainie, powstały w 1991 roku w Kijowie z przekształcenia Polskiego Stowarzyszenia Kulturalno – Oświatowego i finansowany niemal w całości przez parlament ukraiński. Jest jedną z większych organizacji wchodzących w skład Federacji Organizacji Polskich na Ukrainie, dzięki członkostwu w której Związek otrzymuje również dotacje z Senatu RP. Do głównych dziedzin działalności ZPnU należy promocja polskiej kultury poprzez popularyzację polskiej literatury, muzyki i sztuki, organizacja obozów i kolonii dla dzieci, kursów języka polskiego oraz budowa sieci polskich bibliotek i czytelni. Działania te mają na celu zachowanie odrębności kultury polaków i języka polskiego na Ukrainie. Jako namacalny przykład faktycznej działalności ZPnU można tutaj przytoczyć akcję „Dajemy słowo”. W ramach akcji mieszkańcy Warszawy mogli w dowolnej warszawskiej księgarni oddać stary słownik w zamian za co otrzymywali kupon rabatowy na kupno nowego. Zebrane w ten sposób słowniki zostały następnie wysłane na Ukrainę do miejscowości, w których znajdują się skupiska Polaków m. in. do Odessy, Doniecka, Dniepropietrowska i Zaporoża. Dzięki przeprowadzeniu tego typu akcji Związek Polaków na Ukrainie w znaczny sposób przyczynił się nie tylko do popularyzacji języka polskiego, lecz także nauki języków obcych wśród wschodnioukraińskiej Polonii. „Będzie to nieoceniona pomoc dla Polaków na Ukrainie, którzy pragną uczyć się języków obcych.” - skomentował z nieskrywanym zadowoleniem prezes ZPnU, Stanisław Kostecki w wywiadzie dla Gazety Wyborczej.

Ciekawą placówką polonijną jest Dom Polski w Kijowie. Oprócz pełnienia roli głównej siedziby Federacji Organizacji Polskich na Ukrainie, spełnia funkcję ośrodka promocji kultury polskiej, oraz swoistego centrum nauczania języka polskiego. Jak czytamy na oficjalnej stronie Domu Polskiego, głównym kierunkiem jego działalności jest wzmocnienie polsko – ukraińskich związków sferze oświaty, nauki i kultury w tym celu prowadzone są zajęcia języka polskiego na różnych poziomach zaawansowania (od B1 do C2). Oprócz możliwości nauki języka polskiego pod czujnym okiem kształconych w Polsce filologów, zainteresowani mogą brać udział w wykładach otwartych obejmujących swoją tematyką zagadnienia z dziedziny języka polskiego, polskiej kultury i historii,
a także w spotkaniach niedawno otwartego klubu kinomana, na których są oglądane polskie filmy w oryginale.

Przy omawianiu polskich instytucji kulturalnych na Ukrainie nie można zapomnieć o Instytucie Polskim w Kijowie, którego nieoceniony wkład w rozwój kultury polskiej w Kijowie zasługuje na uwagę. Instytut Polski różni się tym od wcześniej wymienionych organizacji, że nie jest organizacją pozarządową i  podlega bezpośrednio Ministerstwu Spraw Zagranicznych RP. Tak naprawdę wystarczy odwiedzić stronę internetową instytutu, żeby przekonać się o tym, jak wiele jego władze robią dla promocji Polski na Ukrainie. Dosłownie każdy miesiąc obfituje w wydarzenia kulturalne i naukowe takie jak otwarte wykłady ze znanymi przedstawicielami polskiej elity intelektualnej (dziennikarze, naukowcy, publicyści, przedstawiciele władz), spektakle teatralne, pokazy filmowe, festiwale muzyczne. Jako przykład można podać chociażby kilka ostatnich wydarzeń takich jak: wykład medioznawcy i kulturoznawcy Ryszarda Kluszczyńskiego pt. „Strategie Interaktywnej Sztuki” czy spotkanie z wybitnym polskim poetą i krytykiem literacki Bohdanem Zadurą. Instytut Polski czynnie współpracuje z wieloma instytucjami kulturalnymi, m .in. z księgarnią Є (je)
i popularnym na Ukrainie tygodnikiem „Ukraińskyj Tyżdeń”.

Festiwale kultury polskiej

W latach 1996-2002 odbyły się cztery Festiwale Kultury Polskiej na Ukrainie. Początkowo projekt ten zakładał promocję polskich zespołów amatorskich z Ukrainy, ale z czasem przerodził się w wydarzenie o zasięgu ogólnokrajowym, w czasie którego obok amatorów występowali znani i wybitni przedstawiciele kultury polskiej. Wymienić tutaj należy  wykonanie „Polskiego Requiem” Krzysztofa Pendereckiego na I Festiwalu w 1996 roku, z kompozytorem w roli dyrygenta orkiestry i chóru Filharmonii Krakowskiej. Program trwającego ponad dwa tygodnie festiwalu obejmował nie tylko koncerty, ale także ogromną ilość spektakli teatralnych i operowych wernisaży i wystaw.

Z początku odbywał się on w dwóch miastach: Kijowie i Lwowie, z czasem objął swoim zasięgiem
jeszcze Odessę i Charków wskazując tym samym na potrzebę spotkania z polską kulturą na całej Ukrainie.

W kwietniu 2010 roku ruszyła pierwsza edycja Festiwalu Filmów Polskich na Ukrainie. Jest to kontynuacja Festiwalu Filmów Polskich realizowanego w 2008 roku w Kijowie, Lwowie, Charkowie i Odessie. Podczas tego festiwalu odbyła się uroczysta premiera filmu „Katyń” Andrzeja Wajdy, połączona z uroczystym wręczeniem reżyserowi Orderu Jarosława Mądrego przez ówczesnego prezydenta Ukrainy, Wiktora Juszczenkę. Festiwal jest częścią projektu Ukraińskiej Fundacji Filmowej i Pomorskiej Fundacji Filmowej przy udziale Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej pod patronatem Ministerstwa Kultury i Turystyki Ukrainy. Z uwagi na ogromny sukces  tego przedsięwzięcia, festiwal wpisał się na stałe w kalendarz wydarzeń kulturalnych na Ukrainie. Analogicznie, w Polsce odbywa się Festiwal Filmów Ukraińskich.

Prasa polskojęzyczna

Na Ukrainie co najmniej kilka tytułów w języku polskim, niektóre z nich sięgają swoją tradycją nawet do czasów XIX w; np. Gazeta Lwowska, która nawiązuje do wydawanego w latach 1811 – 1944 czasopisma o tym samym tytule. Wspomniana Gazeta Lwowska jest jednym z dwóch dość powszechnie znanych na zachodniej Ukrainie polskich czasopism. Drugim z nich jest ukazujący się od 2007 roku Kurier Galicyjski. Jego celem jest informowanie Polaków mieszkających na Ukrainie o życiu kulturalnym i politycznym społeczności polskiej, a także stosunkach polsko-ukraińskich.

Na jego łamach głównie poruszane są tematy historyczne, społeczne i regionalne. Kurier otrzymuje wsparcie finansowe od Senatu RP za pośrednictwem Fundacji Pomoc Polakom na Wschodzie.
Na Kijowszczyźnie od 1992 roku ukazuje się Dziennik Kijowski. Podobnie jak Kurier Galicyjski skupia się na regionalnych problemach społeczności polskiej oraz zagadnieniach historycznych.

Nazwą nawiązuje do ukazującego się w latach 1906-1914 pisma polskojęzycznego. Jest wydawany jako dodatek do ukraińskiego dziennika „Hołos Ukrainy” uważanego za oficjalny organ prasowy parlamentu Ukrainy. Na Wołyniu, Kijowszczyźnie i Wschodniej Galicji jest wydawana, powstała w 2002 roku z inicjatywy Polskiego Towarzystwa Nauk w Żytomierzu, Gazeta Polska. Pismo jest wydawane w języku polskim i ukraińskim. Ciekawym jest fakt, że jest ono rozpowszechnianie głównie za pośrednictwem parafii rzymskokatolickich. Kolejny czasopismem, na które chciałbym zwrócić uwagę jest dwumiesięcznik o tematyce społeczno-religijnej Wołanie z Wołynia. Jest ono wydawane od 1994 roku przez rzymskokatolicką diecezję łucką w językach polskim i ukraińskim. W latach 1997-2008 w ramach serii wydawniczej Biblioteka „Wołania z Wołynia” ukazało się 61 książek głównie o tematyce religijnej.