Perspektywy integracji europejskiej państw Bałkanów Zachodnich

Jeszcze podczas negocjacji w Hadze, dotyczących prób legalizacji rozpadu Jugosławii w sposób pokojowy 7 września i 20 października 1991 Lord Carrington, były brytyjski polityk konserwatywny, pełniący w przeszłości funkcję ministra obrony i ministra spraw zagranicznych, w latach 1984-1988 sekretarz generalny NATO, przedstawił swój pierwszy plan pokojowy dla Jugosławii. Przewidywał on powstanie konfederacji z jednym wspólnym rynkiem i luźno powiązanymi republikami suwerennymi, gwarantującej prawa i wolności mniejszościom narodowycm Inną propozycją zakładała, że Jugosławia mogłaby stać się rychło członkiem powstającej właśnie na mocy traktatu z Maastricht Unii Europejskiej. Plan ten  został odrzucony 27 października przez Slobodana Miloševicia, który uznał, że on nie przyniesie stabilizacji regionu.

Państwa Bałkanów Zachodnich[1], należące do bliskiego sąsiedztwa z Unią Europejską, w celach przyśpieszenia rozwoju gospodarczo – społecznego i infrastrukturalnego, wzmocnienia bezpieczeństwa w regionie i przezwyciężenia skutków wojen z lat 90. wciąż starają się pogłębiać relacje z UE oraz o członkowstwie w tej oraganizacji.  

Albania

Albania, oficjalnie uznana przez UE za „potencjalny kraj kandydujący” w 2000 r., w 2003 r. rozpoczęła negocjacje w sprawie Układu o Stabilizacji i Stowarzyszeniu (ang. Stabilisation and Association Agreement, tu i dalej - SAA). Dokument podpisano 12 czerwca 2006 r., kończąc w ten sposób pierwszy duży krok w kierunku pełnego członkostwa Albanii w UE.

Podążając śladami krajów przystępujących do UE w 2004 r., Albania była intensywnie zaangażowana w działalność instytucji UE, a w 2009 r. dołączyła do NATO jako pełnoprawny członek. Po tym jak Albania zaaplikowała  o członkostwo w UE, 16 listopada 2009 r. Rada Unii Europejskiej zwróciła się do Komisji Europejskiej o przygotowanie oceny gotowości Albanii do rozpoczęcia negocjacji akcesyjnych[2]. 8 listopada 2010 r. Rada Unii Europejskiej zatwierdziła wprowadzenie ruchu bezwizowego dla obywateli Albanii chcących odwiedzić kraje Unii Europejskiej w celach turystycznych, a 10 grudnia 2010 r. decyzja ta oficjalnie weszła w życie.

16 grudnia 2009 r. Komisja Europejska przekazała rządowi Albanii Kwestionariusz dotyczący przygotowań akcesyjnych. W dniu 14 kwietnia 2010 r. Albania zwróciła Komisji odpowiedzi [3]. W dniu 5 grudnia 2013 r. na posiedzeniu Parlamentu Europejskiego zarekomendowano Radzie przyznanie Albanii statusu kandydata[4].

23 czerwca 2014 r., podczas greckiej prezydencji w UE, Rada Unii Europejskiej zgodziła się na przyznanie Albanii statusu kandydata, co kilka dni później zostało zatwierdzone przez Rade Europejska. W swojej ocenie z listopada 2016 r. Komisja Europejska zaleciła UE rozpoczęcie rozmów akcesyjnych z Albanią.

W czerwcu 2018 r. Rada Europejska uzgodniła ścieżkę rozpoczęcia rozmów akcesyjnych z Albanią do końca 2019 r. [5]. Warto zaznaczyć, iż przystąpienie Albanii do UE jest powiązane z przystąpieniem Macedonii Północnej do UE.

Albanii postawiono  pewne warunki wstępne do rozpoczęcia negocjacji akcesyjnych, takie jak wprowadzenie reform wymiaru sprawiedliwości, nowe prawo wyborcze, wszczęcie procesów dla skorumpowanych sędziów i poszanowanie praw człowieka dla mniejszości greckiej.

W maju 2019 r. komisarz europejski Johannes Hahn powtórzył to zalecenie[6]. Jednak w czerwcu Rada do Spraw Ogólnych UE postanowiła odroczyć decyzję o otwarciu negocjacji do października ze względu na sprzeciw wielu krajów, w tym Francji i Holandii[7].

Decyzja została ponownie zawetowana w październiku [8]. 25 marca 2020 r. Rada Unii Europejskiej podjęła decyzję o rozpoczęciu negocjacji akcesyjnych, co zostało zatwierdzone przez Radę Europejską następnego dnia [9].

Poparcie dla członkowstwa w NATO jest czynnikiem, który łączy na bardzo podzilionej scenie politycznej Partię Demokratyczną oraz rządzących obecnie socjalistów. Obie idee mają masowe poparcie społeczne. W polityce zagranicznej istnieje bardzo wyraźny rys proamerykański. Według danych Eurostatu od 2017 r. prawie jedna trzecia ludności Albanii posiada zezwolenie na pobyt w Unii Europejskiej [10]. Z 35 rozdziałów umów akcesyjnych żaden nie jest jeszcze otwarty.

Macedonia Północna

Spór z Grecją o nazwę Macedonii Północnej zakończył się dopiero w 2019 roku. On sprawił, że proces integracji euroatlantyckiej Macedonii uległ zdecydowanemu spowolnieniu a nawet zamrożeniu. Grecja zablokowała go, łamiąc porozumienie z Macedonią z 1995 roku. Macedonia Północna rozpoczęła formalny proces zbliżenia z Unią Europejską w 2000 r., inicjując negocjacje w sprawie Procesu Stabilizacji i Stowarzyszenia UE i jako pierwszy kraj na Bałkanach spoza UE podpisała Układ o Stabilizacji i Stowarzyszeniu 1 kwietnia 2001 r. w Luksemburgu. Umowa została ratyfikowana przez parlament Macedonii 12 kwietnia 2001 roku i weszła w życie 1 kwietnia 2004 roku. 22 marca 2004 r. Macedonia złożyła wniosek o członkostwo w UE. 6 września 2004 r. rząd Macedonii przyjął Narodową Strategię na rzecz integracji europejskiej, wspieraną przez parlament tego kraju za pośrednictwem Komisji do Spraw Europejskich. Następnie rząd rozpoczął procedurę udzielania odpowiedzi na ankietę Komisji Europejskiej dotyczącą jej realizacji w ramach przygotowań do członkostwa zgodnie z kryteriami kopenhaskimi, proces ten zakończył się 31 stycznia 2005 roku.

Rada Europejska oficjalnie przyznała krajowi status kandydata w dniu 17 grudnia 2005 r., po dokonaniu przeglądu i pozytywnej rekomendacji kandydatury przez Komisję Europejską. Po rozwiązaniu sporu o nazwę z Grecją w 2019 r. oczekiwano, że negocjacje akcesyjne rozpoczną się jeszcze w tym samym roku, ale w czerwcu 2019 r. Rada do Spraw Ogólnych UE zdecydowała o przesunięciu decyzji na październik ze względu na sprzeciw wielu krajów, w tym, jak i w przypadku Albanii, Francji i Holandii[11].

Francja ponownie zawetowała tę decyzję w październiku[12]. 25 marca 2020 r. Rada Unii Europejskiej podjęła decyzję o rozpoczęciu negocjacji akcesyjnych z Macedonią Północną zarówno jak i z Albanią, co zostało zatwierdzone następnego dnia przez Radę Europejską[13].

Jednak 17 listopada 2020 r. Bułgaria zablokowała oficjalne rozpoczęcie rozmów akcesyjnych z tym krajem[14]. Oczekuje się, że Macedonia Północna zaoferuje Bułgarii dalsze gwarancje, że dotrzyma traktatu przyjaźni z Sofią z 2017 r., który dotyczy drażliwych kwestii historycznych, m. in. kwestii nazwy języka.

Bośnia i Hercegowina

Pomiędzy Federacją Bośni i Hercegowiny (dalej – BiH) i Republiką Serbską (dalej -RS) Istnieja fundamentalne różnice w kwestiach akcesyjnych do NATO  - Federacja BiH jest za, RS przeciw. Większość mieszkańców popiera przystapienie do UE, ale wśród Serbów bośniackich wsparcie jest znacznie mniejsze, bo nieuchronne wiąze się to z ograniczeniem szerokiego prawa weta RS. Elita RS prowadzi politykę obstrukcji (weto stosowane z bardzo wątpliwych powodów, odrzucenie propozycji, żeby w sprawie wprowadzania prawodawstwa unijnego zawiesić prawo weta), której celem jest przekonanie wspólnoty międzynarodowej, że Bośnia jest państwem dysfunkcjonalnym i powinna zostać podzielona.

W efekcie Bośnia nie licząc Kosowa (przypadek szczególny) jest na samym końcu kolejki do UE. [15] Bośnia i Hercegowina została uznana przez UE za „potencjalny kraj kandydujący” do przystąpienia od czasu decyzji Rady Europejskiej w Salonikach w 2003 r. i znajduje się w bieżącym programie przyszłego rozszerzenia UE. Bośnia i Hercegowina uczestniczy w procesie stabilizacji i stowarzyszenia, a stosunki handlowe reguluje umowa przejściowa. Bośnia i Hercegowina formalnie złożyła wniosek o członkostwo w UE 15 lutego 2016 r., po latach reform konstytucyjnych i zaangażowania w porozumienie pokojowe z Dayton.

Niespełnienie przez Bośnię warunków zamknięcia Biura Wysokiego Przedstawiciela (ang. Office of the High Representative, OHR) w Bośni i Hercegowinie, w tym rozwiązania kwestii własności państwowej i wojskowej oraz wdrożenia reform konstytucyjnych, uniemożliwiło jej złożenie wniosku do 2016 roku.

W dniu 9 grudnia 2016 r. Bośnia i Hercegowina otrzymała od Komisji Europejskiej kwestionariusz akcesyjny, a odpowiedzi na kwestionariusz zostały przekazane w lutym 2018 r. W dniu 20 czerwca 2018 r. Komisja Europejska przesłała do Kwestionariusza 655 pytań uzupełniających.

Ówczesny przewodniczący prezydencji Bośni i Hercegowiny Milorad Dodik przekazał odpowiedzi na dodatkowe pytania 5 marca 2019 r. Opinia w sprawie wniosku Bośni została opublikowana przez Komisję Europejską w maju 2019 r. [16]

Dwadzieścia dwa pytania dotyczące polityki i kryteriów politycznych nadal pozostawały bez odpowiedzi, gdy Bośnia i Hercegowina przedstawiła swoją ostatnią odpowiedź 5 marca 2019 r. Bośnia i Hercegowina pozostaje potencjalnym krajem kandydującym, dopóki nie będzie w stanie z powodzeniem spełnić wszystkich warunków zawartych w kwestionariuszu Komisji Europejskiej, a także zapewnić funkcjonowania Parlamentarnego Komitetu Stabilizacji i Stowarzyszenia oraz opracuje krajowy program przyjęcia dorobku prawnego UE. Do tego czasu wniosek ten nie został rozpatrzony.

Sprzeciw RS oraz w mniejszym stopniu problemy z prawami człowieka i demokracją powodują, że Bośnia dopiero w 2018 dostała od Sojuszu Północnoatlantyckiego Membership Action Plan (dalej – MAP), ale integracja stoi w miejscu z tych samych powodów, co do UE.

Czarnogóra
W 1997, po klęsce, poniesionej przez Związkową Republikę Jugosławii w wojnie z Chorwacją oraz po umowie z Dayton, Czarnogóra jako podmiot federalny zaczęła coraz bardziej dystansować się od polityki Belgradu oraz wybrała w polityce zagranicznej kurs euroatlantycki. W listopadzie 1999 r. rząd Czarnogóry jednostronnie wyznaczył markę niemiecką jako swoją współoficjalną walutę z dinarem, a 1 stycznia 2001 r. dinar oficjalnie przestał być prawnym środkiem płatniczym w Czarnogórze. [17] Kiedy wprowadzono euro, a marka niemiecka uległa rentowności w 2002 r., Czarnogóra poszła w jego ślady i również wprowadziła  euro, bez sprzeciwu Europejskiego Banku Centralnego[18]. Negocjacje w sprawie układu o stabilizacji i stowarzyszeniu (SAA) między Czarnogórą a Unią Europejską rozpoczęły się we wrześniu 2006 r. po odzyskaniu przez Czarnogórę niepodległości latem tego roku. Umowa została oficjalnie podpisana 15 października 2007 r., a 1 maja 2010 r. weszła w życie po tym, jak wszystkie 27 państw członkowskich UE ratyfikowało SAA[19].

Związek z Serbią mającą problemy z rozliczeniem się z przeszłością spowodował, że Czarnogóra dopiero w 2008 r. złożyła wniosek o przyznanie statusu kandydata do UE. W dniu 9 listopada 2010 r. Komisja Europejska zarekomendowała Czarnogórę jako kraj kandydujący. Ten status kandydata został oficjalnie przyznany 17 grudnia 2010 r. Społeczeństwo Czarnogóry jest w przeważającej mierze prounijna. Tak, według sondażu z pażdziernika 2009 roku, przyłączenie do UE wspierali 76,2% badanych i tylko 9,8% było przeciwko temu[20].

W dniu 1 stycznia 2008 r. weszły w życie umowy o ułatwieniach wizowych i readmisji między Czarnogórą a UE[21].Czarnogóra została dodana do listy obywateli zwolnionych z obowiązku wizowego w dniu 19 grudnia 2009 r., umożliwiając swoim obywatelom wjazd do strefy Schengen, Bułgarii, Cypru i Rumunii bez wizy, z paszportami biometrycznymi[22].

Proces liberalizacji wizowej nie obejmował podróży do Irlandii lub Wielkiej Brytanii, ponieważ kraje te posiadają własne systemy wizowe poza Układem z Schengen. Negocjacje akcesyjne rozpoczęły się  w 2012 roku. Do dzisiaj Czarnogóra otworzyła 30 rozdziałów i prowizoryczne zamknęła trzy. W efekcie jest najbliżej przystąpienia do Unii europejskiej wśród państw  Bałkanów Zachodnich. W 2009 Czarnogóra dostała MAP od Sojuszu Północnoatlantyckiego. W 2017 stała się członkiem Sojuszu. Jej akcesję próbowała zablokować Rosja wpierając antynatowską opozycję, wywołując zamieszki mające doprowadzić do upadku rządu. 
Przegranie w zeszłym roku wyborów przez Demokratyczną Partię Socjalistów Prezydenta Milo Džukanovicia spowolniło, ale nie doprowadziło do zmiany prozachodniego oraz prounijnego kursu Czarnogóry dlatego, że nie wszystkie siły polityczne w szerokiej koalicji antyprezedenckiej są prorosyjskie albo proserbskie, a pozycji DPS wciąż są silne (jest największa partia opozycyjna).

Serbia
Od upadku rządów Slobodana Miloševicia w 2000 roku nastąpiła wyraźna poprawa relacji z UE. Decyzja o dążeniu do członkowstwa w UE była podjęta w 2004 roku, kiedy jeszcze w Związku Państwowym Serbii i Czarnogóry funkcjonowała kancelaria ds. przyłączenia przy Gabinecie Ministrów Serbii. [23]Problemem było jednak rozliczenie się z przeszłością - konieczność wydania podejrzanych o zbrodnie wojenne i ludobójstwa Radovana Karadžicia i generała Ratko Mladicia.( aresztowani odpowiednio w 2008 i 2011.) W dniu 7 listopada 2007 r. Serbia zainicjowała powstanie układu o stabilizacji i stowarzyszeniu (SAA) z Unią Europejską. [24] 1 stycznia 2008 r. weszła w życie umowa o ułatwieniach wizowych i readmisji między Serbią a UE. 19 grudnia 2009 r., jak i w przypadku Czarnogóry zniesiono wymogi wizowe dla Serbów podróżujących do krajów strefy Schengen.

Komisja Europejska zaleciła uczynienie Serbii oficjalnym kandydatem w dniu 12 października 2011 r. Po zaleceniach Rady z dnia 28 lutego 2012 r. Serbia uzyskała status pełnego kraju kandydującego w dniu 1 marca. W grudniu 2013 r. Rada Unii Europejskiej zatwierdziła otwarcie negocjacji akcesyjnych Serbii. Poparcie dla akcesji w różnych badaniach wynosi blisko 50%, ale częściej jest powyżej połowy ankietowanych[25]. Jednak znaczna część jest temu przeciwna[26]. W najbliższych latach problemem w procesie integracji będzie Kosowo, nie uznawane przez Serbię podczas gdy zdecydowana większość państw UE uznaje jego niepodległość. Obecnie Serbia ma 14 otwartych rozdziałów, z których 2 już prowizorycznie zamknęła.

Serbia wyróżnia się zdecydowanie na tle krajów położonych między Estonią i Północną Macedonią, (przede wszystkim swoim negatywnym stosunkiem do akcesji do NAtO.) bo olbrzymia większość Serbów i większość elity przeciw akcesji do NATO. Serbia utrzymuję również bardzo dobre relacje z Rosją, z tego względu posiada wyjątkowy stopień w krajach bałkańskich współpracy wojskowej z Moskwą. Większość Serbów chciałaby równolegle ścisłej współpracy z UE i Rosją. Pozycja Moskwy jest najmocniejsza w sektorze energetycznym. Także ściśle współpracują Rosyjska i Serbska cerkwi prawosławne. Moskwa jest kluczowym sojusznikiem w sprawie Kosowa. Coraz ważniejszą rolę w polityce zagranicznej Serbii grają Chiny i Turcja, które aktywnie inwestują w serbską gospodarkę, co pozwala władzą serbskim grać na sprzecznościach między UE, Rosją, Stanami Zjednoczonymi, Chinami i Turcją.

Kosowo

Jak wskazano powyżej – pespektywy akcesji Kosowa do UE są najsłabsze dlatego, że go niepodległość nie jest uznana przez Serbię oraz 5 państw UE: Hiszpanię, Grecję, Rumunię, Słowację i Cypr. Kosowo cały czas znajduje się pod presją UE uzależniającej relacje z Belgradem i Prisztiną od rozmów między nimi. W wyniku czego sama Unia Europejska odnosi się tylko do „Kosowa”, z przypisem z gwiazdką zawierającym tekst uzgodniony w negocjacjach Belgrad–Prisztina: „Ta nazwa pozostaje bez uszczerbku dla stanowisk w sprawie statusu Kosowa i jest zgodna z rezolucją Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1244 oraz opinią Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w sprawie Deklaracji Niepodległości Kosowa”[27]. Od 2012 trwa proces normalizacji między Serbią a Kosowem. Zawarte w okresie 2012 – 2017 liczne umowy doprowadziły do zdecydowanej poprawy relacji i stworzenia normalnych stosunków w praktyce[28]. Ale od 2017 r. nie widać dalszego postępu  w kwestiach dotyczących statusu gmin serbskich, co w efekcie skutkuje pogorszeniem relacji kosowsko-serbskich. Po zawarciu umowy za pośrednictwem Prezydenta Stanów Zjednoczonych Donalda Trumpa W 2020 nastąpiła poprawa stosunków. Co w rezultacie przyniosło zniesienie przez Kosowo po 2 latach cła 100% na import serbski. UE jest bardzo ważna dla Kosowa głównie ze względu na:

- euro, które jest walutą w Kosowie, podobnie do Czarnogóry;
- jest najważniejszym partnerem handlowym (45%) i inwestorem, donorem pomocy rozwojowej oraz źródłem przekazów finansowych od  proporcjonalnie bardzo licznej diaspory z Kosowa. Wielkim donorem pomocy rozwojowej są także Stany Zjednoczone, a drugim po UE żródłem przekazów finansowych od diaspory jest Szwajcaria.

Kosowo jest jedynym państwem Bałkanów Zachodnich, które nie ma reżimu bezwizowego z krajami UE.

Wnioski 
- Największe szansy na akcesję do UE ma Czarnogóra, chociaż po zwycięstwu zjednoczonej opozycji proces ten spowolnij się, ale nie uległ zmianie. Ma wszystkie rozdiały otwerte, 3 są prowizorycznie zamknięte.
- W drugiej kolejności jest Serbia, mająca 14 otwartych rozdziałów, w tym  2 prowizorycznie zamknięte. Pomimo silnych wpływów rosyjskich,  powiększają się również wpływy Chin i Turcji, co pozwala władzą serbskim balansować między Stanami Zjednoczonymi, UE, Rosją, Chinami a Turcją. Jednak większość ludności popiera ideę przystąpienia do UE, w tym samym czasie będąc przeciwko akcesji do NATO.
- Albania i Macedonia Północna przystąpiły do rozmów akcesyjnych w 2020 roku. Albania już od 2009 roku jest członkiem NATO, a jej polityka jest zdecydowanie prozachodnia. Natomiast  w kwestii akcesji do UE istnieją problemy z opinią publiczną w najbardziej wpływowych krajach UE, oraz problemy z korupcją i praworządnością. W kwestii Macedonii Północnej widać postęp w umacnianiu relacji  z NATO i w negocjacjach z Grecją. Natomiast problematycznym aspeltem stał się problem tożsamościowy między Macedonią a Bułgarią, który może skomplikować negocjacje.
- W sytuacji Bośni i Hercegowiny sytuacja jest podobna do serbskiej, ale jest skomplikowana napięciami międzyetnicznymi oraz gorszą sytuacją gospodarczą. Bośniacy i Chorwaci zdecydowanie popierają kurs prozachodni, Serbowie boją się, że to doprowadzi do ograniczenia praw Republiki Serskiej, szczególnie w kwestii prawa weta, a także do pogorszenia stosunków z Serbią i Rosją. Dopiero w 2016 roku złożono wniosek o członkowstwo w Unii, a w 2018 – MAP od NATO.
-  Najmniejszą szansę na dołączenie w szeregi UE ma Kosowo. Kosowo nie jest uznawane przez Serbię oraz 5 państw członkowskich Unii. Co więcej do obecnego momentu obywatele Kosowa jako jedynego państwa Bałkanów Zachodnich mają obowiązek posiadania wiz w celu podróży do krajów UE.